Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Nedir?

Çocuklarda en sık görülen nörogelişimsel bozukluklardan birisi olan dikkat eksikliği ve hiperaktivite aynı zamanda üzerinde en çok çalışılan konulardan da birisidir. Yapılan bu çalışmalarda bilim insanlarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite sorunu olan çocukların beyinlerinde, sinir ağlarımda nörotransmitterlerinde farklılık olduğunu keşfetmişlerdir.

DEHB olarak da adlandırılan dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, yönetici işlev bozukluğuna neden olan uzun süreli bir beyin hastalığıdır. Diğer bir değişle DEHB, kişilerin kendi duygularını, düşüncelerini ve eylemlerini yönetme yeteneğinin bozulduğu anlamına gelmektedir. Bu sebeple de DEHB kişilerin şunları yapmasını zorlaştırmaktadır.

• Davranışların yönetilmesi
• Dikkatin sağlanması
• Aşırı aktivitenin kontrol edilmesi
• Ruh halinin düzenlenmesi
• Düzenli olmak
• Yoğunlaşmak
• Talimatların takip edilmesi
• Uzun süre oturmak

DEHB genellikle çocukluk çağında teşhis alan ve yetişkinliğe kadar devam eden bir durumdur. Tedavi edilmemesi durumunda ise ciddi ve ömür boyu süren komplikasyonlara neden olabilmektedir.

Yapılan araştırmalarda dünya çapındaki çocukların yaklaşık olarak %7,2’sinde DEHB olduğu görülmüştür. Bunun yanında erkek çocuklarında DEHB görülme olasılığı kız çocuklarına oranla iki kat fazla olmaktadır.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Türleri

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite kendi içerisinde dört alt gruba ayrılmaktadır. Kişide görülen belirtilere göre hangi tür görüldüğü açıklanabilir.m

Dikkatsiz DEHB

Bu türe sahip olan çocuklarda sadece dikkat eksikliği bulunmaktadır. Bu sebeple de odaklanma, organize olma ya da bir işi devam ettirme zorluğu yaşarlar. Bu türde daha az hiperaktivite/ dürtüsellik söz konusu olmaktadır.

Hiperaktif/Dürtüsel DEHB

Bu türe sahip olan kişilerde hiperaktivite dürtüsellik sorunları görülmektedir. Diğer bir yandan dikkat bozukluğu noktasında daha az sorun yaşarlar. Hiperaktivite belirtilerinin görülmesinden dolayı da çok fazla hareket etme, yüksek enerjiye sahip olma, yerinde duramama ve aşırı konuşkan olma gibi belirtiler görülmektedir. Dürtüsellik belirtilerinin görülmesinden dolayı başkalarının sözünü kesme ya da düşünmeden hareket etme gibi davranışlar sergilerler. Genellikle daha küçük çocukları etkileyen bu tür aynı zamanda daha az görülen türü olmaktadır. 

Kombine DEHB

Bu türe sahip olan çocuklarda ise yukarıda belirtilen iki türden en az 6 belirti gözlemlenmektedir. Bu sebeple de dikkat eksikliği ve hiperaktivite eşit şekilde görülmektedir. Vakaların yaklaşık olarak %70’i bu tür olduğu için en sık görülen yürü olmaktadır.

Belirtilmemiş DEHB

Bu türde çocuklarda görülen belirtiler son derece şiddetli olduğu için çocuklarda açık bir şekilde işlev bozukluğu görülmektedir. Ancak görülen belirtiler türünün belirlenmesi için resmi kriterle4i karşılamaz. Bu vakalara uzmanlar belirtilmemiş DEHB olarak nitelendirirler.

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği

Nöro psikiyatrik bir bozukluk olan DEHB, hastaların ev, iş ve sosyal yaşamlarını etkileyen bir hastalık olmaktadır. Temel belirtileri arasında dürtüsellik, dikkatsizlik ve aşırı hareketlilik bulunmakla birlikte hastalarda üç belirtinin de aynı anda ya da aynı düzeyde bulunmasına gerek yoktur.

Çocukluk çağı DEHB hastalığı erkeklerde daha yüksek olurken, yetişkinlik döneminde ki DEHB hastalarında ise bu oran birbirine yakındır. Üç farklı alt türü bulunmaktadır. Bunlar hiperaktivite ve dürtüsel alt tipi, dikkat eksikliği alt tipi ve birleşik alt tipi olmaktadır.

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Belirtileri

Yetişkinlerde görülen DEHB belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

• Bir konu hakkında konuşulduğunda genellikle o konu ile ilgilenmiyor ya da dinlemiyor gibi görünürler,
• Randevularını sıklıkla unuturlar,
• Anahtar, cüzdan ya da telefon gibi eşyalarını sürekli olarak kaybederler,
• Görevlerini bitirmede zorluk yaşarlar,
• Düzensiz çalışma alışkanlıklarına sahiptirler,
• Bir konu üzerinde dikkatlerini sürdürmekte zorlanırlar,
• Onlar için en küçük dikkat dağıtıcı etkenler dahi işlerini yarım bırakmaları için bir gerekçe olabilir,
• İşlerini özensiz ve dikkatsiz bir şekilde yaparlar,
• Sosyal ilişkilerinde kalite düşüktür ve sürekli hale getirmede ciddi zorluk yaşarlar,
• Problem çözme konusunda problem yaşarlar,
• Organize olma ve zaman yönetimini başarılı bir şekilde gerçekleştiremezler ve bu konularda problem yaşarlar,
• Dikkatlerini yaptıkları işe vermede zorluk yaşarlar,
• Sürekli olarak hata yaparlar,
• Çabuk sıkılırlar,

Çocuklarda Dikkat Eksikliği

Toplumda %5 ile %7 arasında değişen oranlarda görülen DEHB, erken çocukluk döneminde başlamaktadır. DEHB’in yetişkinlik döneminde devam etme ihtimali ise %60 ile %70 arasında değişmektedir. Çocuklarda görülen DEHB’in 3 farklı alanda belirtileri bulunmaktadır. Hem nörogelişimsel hem de nörodavranışsal özellikleri bulunan DEHB’in belirtileri ise şunlar olmaktadır.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği Belirtileri

Çocuklarda görülen DEHB belirtileri dürtüsellik, dikkat eksikliği ve hiperaktivite olmak üzere 3 ana başlık altında toplanmaktadır.

Dürtüsellik Belirtileri

• Tepkileri kontrol edememek,
• Sıra beklememek,
• Aceleci davranmak,
• Düşünmeden hareket etmek,
• Sabırsız olmak,
• İsteklerinin hemen karşılanması istemek ve bunun için dayatmak,

Hiperaktivite Belirtileri

• Karşısındakinin sözünü kesme,
• Dinlemekte güçlük çekmek,
• Kelimeleri hatalı bir şekilde telaffuz etmek,
• Cümleleri birbiri ile bağlayamamak,
• Hızlı konuşmak,
• Otururken dahi ellerin ve ayakların sürekli olarak hareket halinde olması,
• Yerinde duramamak,
• Fazla hareketli olmak,

Dikkat Eksikliği Belirtileri

• Sık sık hata yapmak,
• Basit yönergelere uyamamak,
• Özel eşyaları sürekli olarak kaybetmek,
• Konuşulanları dinlemede güçlük çekmek,
• Unutkanlık,
• Detayları görememe,
• Çabuk sıkılma,
• Aynı faaliyete uzun süre devam edememe,
• Göz teması kuramama,
• Dikkatini sürdürememe,
• Odaklanmada zorlanmak,

Dikkat Eksikliği Tanısı Nasıl Yapılır?

DEHB tanısının konulmasını sağlayacak anlamlı ve basit bir test bulunmamaktadır. Bu sebeple tanı alabilmesi için yetişkinlerin ya da çocukların okul, iş ya da sosyal hayatlarının etkilenmesi gerekir. Bu noktadan sonra bir psikiyatrist tarafından ve çeşitli ayrıntılı testlerden sonra DEHB tanısı mümkün olabilmektedir.

DEHB bulunan hastada şikayetlerin nedeninin fiziksel sebeplerinin elenebilmesi için fiziksel muayene de gerekmektedir. Tanın konulabilmesi için tüm bunların yanında ailenin öyküsünün ve hastanın iş ve okulda ki durumlarının da göz önüne alınması gerekmektedir. Tanının kesin olabilmesi için bazı hastalarda hastanın diğer yakınlarından da bilgi alınması gerekebilir.

Söz konusu çocuklar olduğunda özellikle sözel olarak kendini ifade edemediğinde DEHB belirtileri ile benzer davranışlar gösterebilmektedir. Bu sebepten de DEHB tanısını koymak zorlu bir süreç olmaktadır. Ancak hastaların tanı alır almaz tedavilerine başlamaları önemli olmaktadır.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Nedenleri

• DEHB üzerine yapılan birçok çalışma bulunmasına rağmen, henüz kesin nedeni tespit edilememiştir.

• DEHB'nin birçok sebebin bir araya gelmesiyle ortaya çıktığı düşünülmektedir.

• İstatistiksel olarak, aile geçmişinde DEHB bulunan hastaların oranı %75 olmaktadır.

• Anne veya babadan sadece birinin genlerinin geçmesi, DEHB'nin görülmesi için yeterli olmamaktadır.

• Bu nedenle DEHB'nin ortaya çıkmasında birçok farklı etmenin var olduğu sonucuna varılmaktadır.

• DEHB hastaları üzerinde yapılan bazı çalışmalarda, hastaların beyinlerinin bazı kısımlarının normalden daha büyük ya da daha küçük olduğu görülmüştür.

• Beyinde yaşanan bu değişimin, DEHB üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir.

• DEHB üzerine yapılan araştırmalarda, beynin çalışmasında yer alan bazı kimyasallarda farklılıklar olduğu saptanmıştır.

• Bu kimyasalların yoğunluğunun, DEHB'nin nedenlerinden biri olduğu düşünülmektedir.

• Erken doğan kişilerde, epilepsi hastalarında ve hayatlarının herhangi bir döneminde beyin travması geçirmiş olanlarda, DEHB riski artmaktadır.

Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Riskini Arttıran Durumlar

DEHB riski şu durumlarda artmaktadır.

• DEHB ya da başka bir ruhsal sağlık bozukluğu olan ebeveyn ya da kardeşin bulunması durumunda
• Annenin hamilelik döneminde sigara, alkol ya da uyuşturucu madde kullanması durumunda
• Çocukluk döneminde boyaların içerisinde de yer alabilen kurşuna maruz kalınması halinde
• Erken doğum

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nasıl Tedavi Edilir?

DEHB üç farklı alanda belirtileri olan bir hastalıktır. Hastalarda bu alanların ağırlıkları farklılık göstermektedir. Bu sebeple hastaların öncelikle hangi alanlarda yardıma ihtiyaçları olduğunun saptanması önemlidir. Tedavinin en önemli noktası, özellikle çocuklarda, ailenin ve öğretmenlerinin gerekli özen ve dikkati göstermeleridir.

Diğer davranış bozukluklarında da uygulandığı gibi DEHB hastalarında da pekiştireçlerin kullanılması ise tedavinin bir diğer ayağını oluşturmaktadır. Bu sebeple de DEHB hastalarının göstermiş olduğu tüm iyi davranışların ödüllendirilmesi gerekmektedir. Bu sayede olumsuz davranışların azaltılması sağlanabilir.

Davranış bozukluklarından dolayı eğitim hayatında problem yaşayan çocukların bu alanda desteklenmeleri gerekir. Eğitim hayatlarında daha başarılı olmalarının sağlanmasının bir diğer yolu ise özgüvenlerinin geliştirilmesine yardımcı olmaktır.

DEHB tedavisinde ilaçlarında rolü önemlidir. Uzmanlar tarafından verilen ilaçlar hastaların dürtülerini daha rahat kontrol etmelerine ve dikkatlerini toplamaları yardımcı olmaktadır. DEHB hastalarının tedavisi için tüm bu tedavi yöntemlerinin bir arada ve doğru bir şekilde uygulanması gerekmektedir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktiviteli Bireylere Nasıl Davranılmalı?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivitesi bulunan çocuklara karşı olan davranışlarda dikkat edilmesi gereken noktalar içerisinde şunlar yer almaktadır.

• Sabırlı, esnek ve anlayışlı olunmalıdır. Her ne kadar DEHB hastalığına sahip olan kişiler ve çevresindeki kişiler için sinir bozucu olan bir durum olsa da sabırlı davranmak ve alternatiflere yönelmek yararlı olacaktır. Bazı çocukların ise başarılı olmalarına yardımcı olunması için farklı stratejilerin kullanılması gerekebilir.
  
  
• Kuralların ve beklentilerin açıklanmasında açık ve basit bir dilin kullanılarak doğrudan iletişimin sağlanması önemlidir.
  
  
• Beklentileri karşılayan davranışların oluşması durumunda ise bu davranışların pekiştirilmesi için ödüllerden yararlanılabilir. İstenilen şekilde hareket etmelerini sağlayabilmek için tutarlı övgü ve ödül sisteminin kullanılması önerilmektedir.
  
  
• Temizlik ve düzenleme gibi işlerde pratik yardımlar bulunulmalıdır. Çocuk görevlerini yerine getirirken yanında bulunulmalı ve sadece onunla ilgilenilmelidir. Bu durum onlara motivasyon sağlarken aynı zamanda odaklanmalarına da yardımcı olmaktadır.
  
  
• Farklı aktiviteler sunarak ilgi alanlarını keşfetmeleri sağlanmalıdır. Çocuğun yeteneklerini keşfetmesine ve bu yeteneklerine güvenmesine ön ayak olunması gerekmektedir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivetisi Olan Bireylerin Yapması Gerekenler

DEHB teşhisi almış kişilerin öncelikli olarak ilaçlarını düzenli olarak kullanmaları ve terapilerine aksatmadan devam etmeleri gerekmektedir. Bunun yanında belirtilerin yönetilmesi için yapılabileceklerin içerisinde şunlar yer almaktadır.

• Özellikle hiperaktif ya da huzursuz hissedildiğinde egzersiz yapılmalıdır.
  
  
• Düzenli ve sağlıklı beslenilmelidir.
  
  
• Kaliteli ve bol uyunmalıdır.
  
  
• Uyumadan en az 1 saat önce ekranların kapatılması gerekir.
  
  
• Tutarlı bir rutine sadık kalınması gerekmektedir.
  
  
• Zaman yönetimi ve organizasyon üzerine çalışılmalıdır. Zaman açısından hassas görevlere öncelik verilmelidir. Ödev, randevu, mesaj, hatırlatıcı ve önemli düşüncelerin yazılması önemlidir.
  
  
• Odaklanmayı sürdürmek ve tükenmişliği önlemek için uzun süre dikkat gerektiren işler arasında ufak molalar verilmelidir.
  
  
• Büyük görevler küçük parçalara ayrılarak yerine getirilmelidir.
  
  
• İnsanlarla bağlantı kurulmalı ve bu bağlantıların sürdürülmesi gerekir. Özellikle DEHB ile ilgili zorlukları anlayan ve destekleyici kişilerle aktivitelerin planlanması gerekir.
  
  
• İlaçların belirtildiği şekilde kullanılması önemlidir.
  
  
• Alkol, tütün ve reçete edilmeyen ilaçlardan uzak durulmalıdır.