Çölyak Hastalığı

Bağışıklık sistemi hastalığı olan çölyak hastalığı, besinlerde bulunan glutene karşı hassasiyet sebebiyle ortaya çıkmaktadır. Her yaşta görülebilen çölyak hastalığı, özellikle ailesinde çölyak olan çocuklarda daha sık görülmektedir. 

Çölyak Hastalığı Nedir?

Bağışıklık sistemimiz virüs ve bakteri gibi patojenlerin vücuttan uzaklaştırılması için antikor üretmektedir. Bu sayede vücut korunur. Ancak bazı kişilerde zararlı olmayan hatta faydalı maddelere karşı da bu antikorlar üretilmektedir.

Çölyak hastalığında da bu antikorlar gluten adı verilen proteine karşı üretilmektedir. Bu sebeple de hastalar içerisinde gluten proteini bulunan besinleri tükettiklerinde ince bağırsaklarda vücudun üretiği antikorlar çölyak hastalığının gelişmesine neden olur.

Çölyak hastalığında ince bağırsakta yer alan ve besinlerin emilimini sağlayan tabakanın zarar görmesi söz konusu olmaktadır.Bağırsak mukozasında görülen bu değişiklikler de besin maddelerinin emilimini azaltmaktadır. Özellikle folik asit ve demir gibi önemli maddelerin emilimi bozulur.

Bebeklerde Çölyak Hastalığı

Çölyak hastalığının neden olduğu belirtiler bazı bebeklerde yaşamın ilk günlerinde ortaya çıkarken bazı bebeklerde ise katı gıda ile tanışmalarından sonra görülmektedir. Bazı çocukları ise uzun yıllar boyunca herhangi bir belirti göstermeden çölyak hastalığına sahip olan olabilirler. Genel olarak bebeklerde ve çocuklarda çölyak hastalığının bulunması besinlerin yeterli kadar emiliminin sağlanamaması dolayısıyla gelişim geriliğine neden olmaktadır.

Bebeklerde çölyak hastalığı belirtileri

Çölyak hastalığının belirtilerinin ne zaman göreceği kesin olarak bilinemez. Bunun yanında bebeklerde ve okul çağındaki çocuklar da farklı belirtiler ile kendisini göstermektedir. Bebeklerde ve küçük çocuklarda genellikle sindirim sistemde ortaya çıkan daha belirgin semptomlara neden olmaktadır. Bu çağdaki çocuklarda görülebilecek belirtiler aşağıda yer almakla birlikte daha farklı belirtilerini görünmesi mümkün olmaktadır. 

• Kusma 
• Şişkinlik 
• Sinirlilik 
• Gelişim geriliği 
• Kötü kokulu dışkı 
• İshal 
• Yetersiz beslenme 

Okul çağındaki çocuklarda kusma daha az görünmekle birlikte bu dönemdeki çocuklarda görülebilecek belirtiler içerisinde şunlar yer almaktadır. 

• Mide ağrıları 
• Karın şişliği 
• İshal 
• Kabızlık 
• Kilo olmada ya da vermede sorun 

Daha büyük çocuklarda ve gençlerde çölyak hastalığı ekstra bağırsak ya da harici belirtilere neden olabilmektedir. Harici belirtiler bariz şekilde bağırsak ile ilgili olmayan belirtilerdir. Aşağıda görülen belirtiler doktorların çölyaktan şüphelenmeleri için yeterli olmaktadır. 

• Yetersiz büyüme 
• Kilo kaybı 
• Gecikmiş ergenlik 
• Kemiklerde ya da eklemlerde ağrı 
• Kronik yorgunluk 
• Tekrarlayan baş ağrıları ya da migren 
• Cilt döküntüsü 
• Tekrarlayan ağız yaraları 
• Panik atak ve depresyon gibi duygu durum bozukluğu

Çölyak Hastalığının Türleri

Çölyak hastalığının belirtileri hastalara göre değişiklik  göstermektedir. Bazı hastalar belirtileri şiddetli bir şekilde yaşarken bazıları ise hafif şikayetlere sahip olmaktadır. Bunun sebebi ise çölyak hastalığının farklı türlere sahip olmasıdır.

Klasik Çölyak Hastalığı

Genellikle 6 ile 24 aylık çocuklarda ek gıda ile birlikte gluten alımının da başlamasıyla ortaya çıkan bir türü olmaktadır. Bu hastalarda aynı zamanda laktoz intoleransının ve bazı parazit hastalıklarının da araştırılması gerekir.

Atipik Çölyak Hastalığı

Atipik çölyak hastalığı genellikle 5- 6 yaş ve üstü çocuklar ile yetişkinlerde görülmektedir. Hastalarda görülen belirtiler hafif olmakla birlikte sindirim sistemi dışı bulgular ön plana çıkmaktadır. Bu sebeple de bu hastalara tanı koymak son derece zor olmaktadır.

Bunun yanında atipik çölyak hastalığı sıklıkla huzursuz bağırsak sendromu ile karıştırılmaktadır. Ancak açıklanamayan demir, folik asit ve B12 vitamini eksikliği söz konusu olduğunda çölyak hastalığının akla gelmesi gerekir.

Sessiz Çölyak Hastalığı

Sessiz çölyak hastalığı, yakınlarında çölyak tespit edilen ve aile taraması ile teşhis edilen bir çölyak hastalığı tipi olmaktadır.

Potansiyel Çölyak Hastalığı

Çölyak testleri pozitif olmasına rağmen, ince bağırsağa uygulanan biyopsilerde normal ya da minimal değişiklik bulunan hastalar olmaktadır. Bu hastalarda daha sonraki yıllarda çölyak çıkabileceği için düzenli olarak doktor kontrolü gerekli olmaktadır.

Non-çölyak Gluten Hassasiyeti

Bu hastalar gluteni tolere edememesine rağmen çölyak antikorları bulunmamakla birlikte ince bağırsak mukozasında da herhangi bir hasar görülmemektedir. Toplumun yaklaşık olarak %20’lik kısmında görülen gluten hassasiyetinin belirtileri çölyak hastaları ile benzerlik göstermekle birlikte daha hafif seyretmektedir.

Çölyak Hastalığının Nedenleri

Çölyak hastalığının temel sebebi genetik yatkınlık olmaktadır. Bu sebeple yakın akrabalar içerisinde çölyak ya da dermatitis herpetiformis bulunan kişilerde çölyak hastalığının görülme ihtimali de artmaktadır.

Hastaların tükettiği besinler içerisinde gluten bulunmaması durumunda hastalık herhangi bir belirti vermemektedir. Bu sebeple de Çin ve Japonya gibi glutenin az tüketildiği ülkelerde çölyak hastalığına da nadir olarak rastlanmaktadır.

Çölyak hastalığının dünyada görülme sıklığı %1 olurken, ülkemizde ise 6- 17 yaş arasında ki okul çocuklarında görülme sıklığı yaklaşık olarak %1,7 olmaktadır.

Çölyak Hastalığının Belirtileri

Çölyak hastalığının belirtileri hastanın yaş grubuna göre değişiklik göstermektedir.

2 Yaş Altı Çocuklar

• İştahsızlık,
• Gelişme geriliği,
• Karında şişlik,
• Kronik ishal,
• Kusma,

2 Yaş Üstü Çocuklar

• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu,
• Öğrenme güçlükleri,
• Baş ağrısı,
• Kas koordinasyonunun olmaması,
• Ergenlikte gecikme,
• Sinirlilik,
• Kilo kaybı,
• Kronik kabızlık,
• Kusma,
• Gelişimin yavaşlaması,
• Akranlarından daha zayıf olma,
• Akranlarından daha kısa olma,
• Birkaç hafta boyunca geçmeyen ishal,

Yetişkinler

• Diş minesi sorunları,
• Deri döküntüleri,
• Kısırlık,
• Duygudurum değişiklikleri,,
• Sinirlilik,
• Depresyon,
• Nedeni bilinmeyen karaciğer hastalıkları,
• Baş ağrısı,
• Demir eksikliği,
• Kemik ve eklem ağrıları,
• Kilo kaybı,
• İştahsızlık,
• Gaz şikayetleri,
• Karın ağrısı,
• Kramp,
• Açık renkli dışkı,
• Kötü kokulu dışkı,
• Tuvalet ihtiyacının artması,
• Kabızlık,
• Kusma,
• İshal,
• Kansızlık,
• Karın şişkinliği,

Çölyak Hastalığı Nasıl Teşhis Edilir?

Çölyak hastalığı çocuklarda kolay bir şekilde teşhir edilmektedir. Çünkü çölyak hastası çocuklarda inatçı kusma, sebepsiz karın ağrısı, deri döküntüsü, alerji ve tedavi edilmesine rağmen düzelmeyen kansızlık görülmektedir. Ancak söz konusu yetişkinler olduğuna çölyak hastalığının tanı alması kolay olmamaktadır. Çünkü bu belirtilerden sadece bir tanesi görülmektedir.

Çölyak hastalığının teşhisinde ise serolojik testlerden ve ince bağırsak biyopsisinden yararlanılmaktadır. Serolojik testler ile hastalarda anti endomisyum ve antigliadin antikor testleri yapılmaktadır. Diğer bir yandan duyarlılığı en yüksek olan testler ise Ig A ve G testleri olmaktadır. Bu testler hem tarama hem de izleme için kullanılmaktadır.

Kesin tanının konulabilmesi için ise endoskopi ile bağırsak yapısının değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu aşamada biyopsi için örnek de alınır. Biyopsi örnekleri genellikle hastalığın en çok görüldüğü bölge olan ince bağırsağın başlangıç kısmı kullanılmaktadır. Ancak sessiz organlarında bu işlem sırasında unutulmaması gerekir.

Çölyak Hastalığı Tedavisi

Çölyak hastalarının hayatları boyunca glutensiz bir diyet uygulamaları gerekmektedir. Tedavi sırasında glutenin tamamen kesilmesi ile birlikte bağırsak yapısında da hızlı bir düzelme görülmektedir. Diğer bir yandan glutensiz beslenmede uyulması gereken kurallar bulunduğu için hastaların diyetisyen kontrolünde olması gerekir. Glutensiz diyette hastaların mineral ve vitamin eksikliklerine uygun olarak beslenme planı oluşturulmaktadır.

Çölyak Hastalarında Beslenme

Çölyak tanısı olan kişilerin hayatlarının geri kalanından glutenden uzak durmaları gerekmektedir. Aksi halde tüketilecek en küçük miktarda gluten dahi ince bağırsa zarar verecek bir bağışıklık sistemi reaksiyonunun başlamasına neden olmaktadır. Glutensiz beslenme genellikle tahılların, makarnaların ve işlenmiş gıdaların çoğunu yememek anlamına taşımaktadır.

Bunun yanında paketlerdeki içerik listelerini okumak konusunda da uzmanlaşılması gerekir. Glüten içermeyen yiyecekler tercih edilmelidir. Et, balık, sebze ve meyvenin yanı sıra glutensiz olarak işaretlenmiş hazır yiyecekler de dahil olmak üzere pek çok farklı gıdadan oluşan dengeli bir beslenmeyi sürdürmek mümkün olmaktadır. 

Glute beslenmeden çıkartırken atılması gereken adımlar içerisinde şunlar yer almaktadır. 

• Arpa, çavdar, buğday ve tahılların karışımı olan tritikale, irmik ve glutensiz olarak etiketlenmeyen, kendi kendine kabaran ve makarnalık un dahil diğer türdeki unları içeren tüm ürünlerden kaçınılması gerekmektedir. 
  
  
• Mısır ve pirinç ürünlerine dikkat edilmesi gerekiyor. Bunlar her ne kadar gluten içermese de bazı buğday ürünleri de üreten fabrikalarda üretilebilme ihtimalleri bulunmasından dolayı buğday glüteni ile kirlenmiş olabilirler. Paket etiketinde bunun olmadığına dair bilginin bulunması gerekmektedir. 
  
  
• Yapılan son araştırmalar yulafın, buğday proteini ile kontamine olmaması halinde yulaf tüketilebileceğini göstermektedir. Ancak yulaf tüketmeden önce sağlık uzmanı ile görüşülmesi gerekir. 
  
  
• Buğday yerine patates, pirinç, soya, kinoa, karabuğday veya fasulye unu kullanılabilir. Bunun yanında sorgun, nohut, ararot ve mısır unu da kullanılabilecek besinler içerisinde yer almaktadır. Bunlar koyulaştırıcı ve mayalayıcı maddeler olarak kullanılabilir. 

Çölyak hastalarının etiketlerini de etkili bir şekilde okunması gerekmektedir. Etiket okuma sırasında özellikle şu noktalara dikkat edilmesi gerekmektedir. 

• Siyez, kılçıksız buğday, buğday nişastası, buğday kepeği, buğday tohumu, kırık buğday ve hidrolize buğday gibi terimler gizli gluten terimleri olmaktadır. Ayrıca gluten içerebilecekleri için emülgatörler dextrememono ve digliseritler, baharatlar ve karamel renklerinden de uzak durulması gerekmektedir. 
  
  
• Glutenin şüphelenilmeyecek gıda maddelerinde dahi bulunabilmesinden dolayı tüm gıda etiketlerinin kontrol edilmesi gerekmektedir.

Glutensiz bir diyetin belirlenmesi aşamasında kontaminasyonu en aza indirmek için uygulanacak diğer stratejiler içerisinde şunlar yer almaktadır. 

• Glutenli ve glutensiz yiyeceklerin hazırlanmasında kullanılan tüm mutfak eşyalarının ayrılması gerekmektedir. 
  
  
• Dışarıda yemek yerken belirli bir yemeğin içindeki malzemelerden emin olunmaması halinde şefe yemeği nasıl hazırlandığını sorulması gerekmektedir. Bunun yanında glutensiz menünün mevcut olup olmadığı da öğrenilebilir. Restoranların önemli bir kısmının menüyü önceden incelenebilmesini sağlayacak web sitelerinin varlığı çölyak diyeti uygulayan hastalarda avantaj sağlamaktadır. 
  
  
• Kullanılan ilaçların herhangi birinin buğday ya da buğday yan ürünü içerip içermediğini eczaneden öğrenilmesi gerekmektedir. Gluten ilaçtan gıda takviyelerine kadar pek çok üründe katkı maddesi olarak kullanılmasından dolayı eğer ürünün üzerinde belirtilmemişse bu ürünlerin kullanılmaması gerekmektedir. Bunun yanında üreticilerden talep ederek içerikler öğrenilebilir. 
  
  
• Bitki takviyeleri, vitamin ve probiyotikler genellikle gluten içermektedir. 
  
  
• Her ne kadar glutensiz gıdalar çölyak hastaları için son derece güvendiğinde olsa da kalorisiz olmamalarından dolayı porsiyon boyutlarına dikkat edilmesi gerekmektedir.

Çölyak Hastaları Neler Yiyemez?

 Aşağıda belirtilen maddelerin mutlaka etiketlerinin okunarak tüketilmesi gerekmektedir. Her ne kadar bağdaştırılamasa da aşağıda yer alan maddeler içerisinde eser miktarda yer alabilmektedir. 

• Bira 
• Tavuk ya da et bulyon 
• Kahverengi pirinç şurubu 
• Şeker 
• Mısır cipsi 
• Patates cipsi 
• Soğuk etler 
• Sosis ve salam 
• Gofretler 
• Patates kızartması 
• Soslar 
• Tortilla cipsleri 
• Marine edilmiş hindi ve tavuk 
• Çorbalar 
• Soya sosu 
• Soslu sebzeler

Aşağıda yer alan besinlerin ise çölyak hastalığı tarafından kesinlikle tüketilmemesi gerekmektedir. 

• Ekmek 
• Makarna 
• Hububat 
• Bisküvi 
• Kraker 
• Hamur işleri 
• Turta
•  Bulgur 
• Kızarmış ekmek 
• İşlem görmüş deniz ürünleri 
• Hamursuz ekmek 
• Baharatlı pirinç karışımları 
• Hazır çorbalar

Çölyak Diyeti

Çölyak diyeti temel olarak gluten içeren tüm besin maddelerinin beslenmeden çıkarılmasını gerektirmektedir. Glutensiz olarak etiketlenen ürünler yasaya göre 20 ppm'den fazla gluten içeremezler. Çölyak hastalarının beslenmelerinde yer verebileceği besinler içerisinde şunlar yer almaktadır. 

• Süt ve süt ürünleri 
• Taze meyve 
• Taze sebze 
• İşlenmemiş kırmızı et 
• İşlenmemiş balık 
• İşlenmemiş beyaz et 
• Patates 
• Pirinç ve pirinç unundan yapılmış ürünler 
• Mısır 
• Soya 
• Mısır unu ya da patates unu gibi glutensiz unlar 
• Kuru bakliyatlar 
• Meyve suları 
• Aromalı sular 
• Gazlı içecekler 
• Likörler 
• Şarap 
• Solmayan çiçek 
• Chia tohumu 
• Keten tohumu 
• Fındık
• Kinoa 

Çölyak Hastaları Gluten Yerse Ne Olur?

Çölyak hastalarının etkili bir diyetle hastalığı kontrol altına alınmaması sebebiyle görülebilecek komplikasyonlar içerisinde şunlar yer almaktadır. 

Yetersiz beslenme 

Çölyak tüketimi ince bağırsağın yeterli besin maddesi emmemesine neden olmaktadır. Yetersiz beslenme ise anemi ve kilo kaybına neden olabilir. Çocuklarda yetersiz beslenme görülmesi halinde büyümenin yavaşlaması ve boy kısalığı mümkün olmaktadır. 

Kemik zayıflaması 

Çocuklarda kalsiyum ve D vitamininin malabsorbisyonu kemiklerin yumuşamasına yol açabilmektedir. Yetişkinlerde ise kemik yoğunluğu kaybı söz konusu olabilmektedir. 

Kısırlık ve düşük 

Kalsiyum ve D vitamini eksikliği üreme sorunlarına neden olabilir. 

Laktoz intoleransı 

İnce bağırsağın hasar görmesi laktoz içeren süt ürünlerini yedikten ya da içtikten sonra karın ağrısına ve ishale neden olabilir. Bağırsaklar iyileştiğinde süt ürünleri tekrar tolere edilebilir. 

Kanser 

Gluten tüketmeye devam eden çölyak hastaları kalın bağırsak ve ince bağırsak kanseri de dahil olmak üzere çeşitli kanser türlerine yakalanma riski daha yüksek olmaktadır. 

Sinir sistemi koşulları 

Gluten tüketimi olan bazı kişilerde nöbet veya periferik nöropati adı verilen sinir hastalıkları gibi durumların gelişmesine neden olabilmektedir. 

Bunların yanında bazı çölyak hastalarının glutensiz diyete rağmen cevap alınmadığı görülebilmektedir. Bu durum genellikle kontaminasyondan kaynaklanmaktadır. Kontamine de dahil olmak üzere gluten tüketilmesi kişilerde aşağıdaki rahatsızlıkların yaşanmasına neden olabilmektedir. 

• İnce bağırsakta bakteriyel aşırı büyüme 
• Mikroskobik kolit 
• Pankreas yetmezliği 
• Huzursuz bağırsak sendromu 
• Laktoz, sakaroz ya da fruktoz sindirmede zorluk

Çölyak Hastaları Nelere Dikkat Etmeli?

Çölyak hastalığı ile ilgili bilinenler toplumda son derece az olmasından dolayı çölyak hastalarının öncelikli hastalık ve nasıl yönetileceği ile ilgili bilgileri ayrıntılı şekilde öğrenmeleri gerekmektedir. Glutensiz bir diyetin yaşam boyu sürdürülme gerekliliğinin bulunmasının yanı sıra kontaminasyon ve etiket bilgileri ile ilgili bilgilerin derinlemesine öğrenilmesi gerekmektedir.

Özellikle ilk aşamalarında beslenmeni nasıl değiştirileceği ile ilgili olar ak beslenme uzmanları ile ilgili birlikte çalışmak hastaları daha konforlu bir geçiş yapmasını sağlayacaktır. Hastaların sosyal ortamlara daha konforlu bir şekilde katılabilmek için çeşitli stratejiler geliştirmeleri de psikolojilerini olumlu yönde etkilemektedir.

Çünkü çölyak hastalarının duydukları endişe ve yeni bir duruma adapte olma zorluğu gibi sebeplerin yanı sıra ince bağırsaktaki bazı reaksiyonlar hastaları anksiyete ya da çeşitli duygu durum bozukluklarını hissetme ihtimallerini artırmaktadır.

Son olarak hastaların beslenmelerinde gluten içeren tüm gıdaları çıkarmalarından dolayı ve ince bağırsağın zarar görmesinden dolayı bazı vitamin ve mineral eksikliklerinin görülmesi mümkün olabilmektedir. Bunların başında demir, D vitamini, magnezyum, folat, kalsiyum veçinko bulunmaktadır. Bu değerlerin kontrol altında olması gerekli olması halinde takviye kullanılması gerekmektedir.