Tüberküloz (verem) nedir?
Başta akciğerlerde olmak üzere birçok dokuda enfeksiyona neden olabilen bulaşıcı bir hastalık olan tüberküloz bakteriyel kaynaklı bir hastalıktır. Genellikle akciğerleri etkiler. Ancak omurga beyin ya da böbrek gibi diğer organlarda da görülebilir.
Tüberküloz aynı zamanda verem olarak da adlandırılmaktadır. Tüberküloz bakterisi bulaşan herkes hasta olmaz. Ancak hastalık gelişmesini durumunda tedavi edilmesi gerekmektedir.
Bir kişiye bakteri bulaşmış ancak herhangi bir belirti görülmüyor ise inaktif tüberküloz veya latent tüberküloz olarak adlandırılmaktadır. Bu durumda kişi hasta olmamış gibi görünse de patojen uykudadır.
Enfekte olan bir kişide belirtilerin görünmeye başlaması durumunda aktif tüberküloz veya tüberküloz hastalığının varlığından bahsedilmektedir. Tüberkülozun 3 aşaması bulunmaktadır. Bu aşamalar şunlardır.
- Birincil enfeksiyon
- Gizli tüberküloz enfeksiyonu
- Aktif tüberküloz hastalığı
Tüberküloz hala dünya çapında yaklaşık olarak 10 milyon kişiyi etkileyen bir hastalıktır. 1940 ve 1950'li yıllara oranla ölüm oranları ciddi şekilde düşmüş olsa da yıllık yaklaşık olarak 1,5 milyon kişi tüberküloz sebebiyle hayatını kaybetmektedir.
Tüberküloz (verem) nedenleri
Organlarda tüberküloz enfeksiyonun görülmesine neden olan bakterinin ismi Mycabacterium tuberculosis olmaktadır. Hava yoluyla yayılır ve bu sebeple de genellikle akciğerlere enfekte eder.
Ancak vücudun diğer kısımlarında enfekte etmesi mümkün olmaktadır. Tüberküloz hastalığı son derece bulaşıcı olmasına rağmen bulaş hızlı bir şekilde gerçekleşmez. Bunun için bir kişinin hastayla çok fazla zaman geçirmesi gerekmektedir.
İlaca dirençli tüberküloz hastalığının nedeni
Tüberküloz bakterilerinin bazı türleri ilaca dirençli hale gelmiştir. Bu sebeple de bir zamanlar tedavi eden ilaçlar artık işe yaramaz. Bunun sebebi kısmen bakterilerde doğal olarak meydana gelen genetik değişiklikler olmaktadır.
Bakteride rastgele ortaya çıkan genetik bir değişiklik antibiyotik saldırısından kurtulma olasılığını arttırabilmektedir. Bu sebeple de antibiyotik kullanılmasına rağmen hayatta kalıp çoğalmaya devam eder.
İlaca dirençli bakteriler aynı zamanda antibiyotik ilaçlarının doğru kullanılmaması ya da ilaçların başka bir nedenden dolayı tüm bakterileri öldürmede başarısız olması durumunda da ortaya çıkmaktadır.
Bu bakterilerin başkalarının aktarılması durumunda zaman içerisinde ilaçla dirençli yeni bir tür gelişmesi mümkün olmaktadır. Bu tür ilaca dirençli bakterilerine yol açabilecek sorunlar içerisinde şunlar yer almaktadır.
- Doğru tedavi planının reçete edilmemesi
- İlaçların mevcut olmaması
- İlaçların kalitesiz olması
- Vücut ilaçları beklendiği gibi absorbe etmemesi
- İlaçların talimatlara uygun bir şekilde kullanılmaması
Tüberküloz (verem) belirtileri
Aktif olmayan tüberkülozu olan kişilerde herhangi bir belirti görülmez. Bu durum ancak cilt reaksiyon testi veya kan testi ile anlaşılabilmektedir.
Aktif tüberküloz hastalarında ise aşağıdaki belirtilerden herhangi bir görülebilir.
- 2 haftadan uzun süren öksürük
- Göğüste ağrı
- Kan ya da balgam tükürmek
- Yorgunluk veya zayıflık
- İştah kaybı
- Kilo kaybı
- Üşüme
- Ateş
- Gece terlemesi
Çocuklarda aktif tüberküloz hastalığı
Çocuklarda aktif tüberküloz hastalığının bulunması durumunda belirtiler farklılık göstermektedir. Bu belirtiler tipik olarak yaşa göre değişmektedir.
- Gençlerde görülen aktif tüberküloz hastalığı yetişkinlerde görülen belirtileriyle benzerlik taşımaktadır.
- 1 ile 12 yaş arasındaki çocuklarda ise geçmeyen ateş ve kilo kaybı olarak kendisini göstermektedir.
- Bebeklerde aktif tüberküloz hastalığının bulunması durumunda ise bebeklerin beklendiği şekilde büyümemesi veya kilo almaması söz konusu olmaktadır. Bunun yanında beyin veya omurilik çevresindeki sıvının şişmesi nedeniyle bazı belirtiler de görülebilmektedir. Bu belirtiler içerisinde aktif olmamak, alışılmadık derecede telaşlı olmak, kusma, kötü beslenme, kafada şişkin bıngıldak ve zayıf refleksler bulunmaktadır.
Tüberküloz (verem) tanı kriterleri
Tüberküloza tanı konulabilmesi için kullanılan iki farklı tarama testi bulunmaktadır. Bu testlerden ilki Msltoux tüberkülin deri testi (TST) olarak adlandırılır. Bu testte sağlık uzmanları ön kol derisinin altına saflaştırılmış protein türevi olan PPD adı verilen az miktarda bir madde enjekte eder.
2 ila 3 gün sonra enjeksiyon bölgesine bakılır. Enfeksiyon olması durumunda bölgede reaksiyonlar görülmektedir. Tüberküloz teşhisinde kullanılan bir diğer test ise interferon gama salınımı tahlili (IGRA) olmaktadır.
Bu test yapılabilmesi için kan numunesinin alınması ve laboratuvar ortamında incelenmesi gerekmektedir. Hastalarda tüberküloz enfeksiyonunun olup olmadığı veya akciğerlerin enfekte olup olmadığının belirlenebilmesi için yapılan ileri testler içerisinde ise şunlar yer almaktadır.
- Balgam ve akciğer sıvısı üzerinde laboratuvar testleri
- Göğüs röntgeni
- Bilgisayarlı tomografi
Tüberküloz (verem) tedavi yöntemleri
Tüberküloz bakteriyel kaynaklı bir enfeksiyon olduğu için tedavisinde çeşitli ilaçlar kullanılmaktadır. Bu ilaç grupları içerisinde şunlar yer almaktadır.
- İzoniszid
- Rifampin
- Etambutol
- Pirazinsmid
- Rifapetin
Tedavinin planlı ve sıkı bir şekilde takip edilmesi son derece önemlidir. Aksi halde bakterilerin tümü ölmez. Bu sebeple de ilaçlarının reçete edilen süre boyunca kullanılması gerekmektedir. Bu süre bazı durumlarda 9 aya kadar uzaya bilmektedir. Tüberkülozun bazı türlerinin ilaçlara dirençli hale gelmesi sebebiyle birden fazla ilaç kullanımı kuvvetle muhtemeldir.
Tüberküloz tedavisinin komplikasyonları
Bazı hastalarda tüberküloz tedavisinde kullanılan ilaçlar aşağıdaki yan etkilere neden olabilmektedir.
- Deri döküntüleri ve diğer cilt reaksiyonları
- Bulantı
- Mide rahatsızlığı
- Cildin kaşınması
- Sarılık
- Koyu idrar
Herhangi bir yan etkiyi görüldüğü durumunda doktor ile görüşülmesi gerekmektedir. Çünkü bazı yan etkiler karaciğer hasarı belirtileri içerisinde yer almaktadır.
Tüberküloz aşısı
Bazı ülkelerde verem aşısı kullanılmaktadır. Verem aşısının kullanılma sebebi tüberküloz oranı yüksek olan bu ülkelerdeki çocuklarda menenjit veya miliyer tüberküloz adı verilen ciddi tüberküloz türlerinin önlenmesidir. BCG olarak adlandırılan bu aşı tüberküloz için yapılan deri testlerinin doğrulduğunu azaltabilmektedir.
Tüberküloz (verem) nerelerde görülür?
Her ne kadar tüberküloz genellikle akciğerleri etkilese de vücuttaki diğer organları da etkilemesi söz konusu olmaktadır. Tüberküloz bakterileri tarafından etkilenen organlar içerisinde şunlar yer almaktadır.
Akciğer tüberkülozu
Tüberküloz bakterisinin akciğerleri etkilemesi durumunda akciğer tüberkülozu ortaya çıkmaktadır. Akciğerlerde tüberküloza neden olan bakteri Mycabacterium tuberculosis olmaktadır. Bulaşıcı tüberküloz türü olan akciğer tüberkülozu havadan damlacıklar yoluyla bulaşmaktadır.
Akciğer tüberküloz belirtileri
Akciğer tüberkülozu belirtileri içerisinde şunlar yer almaktadır.
- Nefes alma zorluğu
- Göğüs ağrısı
- Genellikle mukuslu öksürük
- Kan tükürme
- Geceleri aşırı terleme
- Tükenmişlik
- Ateş
- Kilo kaybı
- Hırıltı
Meme tüberkülozu
Üreme çağındaki kadınları etkileyen ve akciğer dışı tüberkülozun nadir görülen bir şekli olan meme tüberkülozu erkeklerde, menopoz sonrası kadınlarda ve ergenlik öncesi kızlardan son derece nadir görülmektedir. İyi huylu durumların yanı sıra karsinom gibi kötü huylu hastalıkları da taklit edilebilmesinden dolayı teşhisi son derece zorlu olmaktadır. Bunun yanında meme tüberkülozunu mastitten ayırmakta zorlu olabilmektedir. Bu sebeple de tanısında öncelikle diğer nedenlerin dışlanması gerekmektedir.
Meme tüberküloz belirtileri
Birincil meme tüberkülozu belirtileri içerisinde şunlar yer almaktadır.
- Meme cildinde aşınma
- Memenin üst dış çeyreğine yerleşen kitle
- Kitlenin sert düzensiz kenarlı olması
- Kitlenin deriye, kaslara hatta göğüs duvarına yapışması
- Meme ucunun çekilmesi
- Fistül oluşumu
- Nadir olarak meme akıntısı
- Cilt ülserasyonu
- Mastit
Gırtlak tüberkülozu
Gırtlak tüberkülozu genellikle ses tellerini enfeksiyona neden olan bir tüberküloz türüdür. Bu enfeksiyonunda solunum sistemi içerisinde yer almasından dolayı hastalığı bulaşmasını neden olabilmektedir.
Gırtlak tüberküloz belirtileri
Gırtlak tüberkülozu, akciğer verimine benzer belirtiler ile kendisini göstermektedir.
Karaciğer tüberkülozu
Aktif tüberküloz vakalarının yüzde biri karaciğer tüberkülozu olmaktadır. Hepatit tüberküloz adı verilen bu durum özellikle erkekleri etkilemektedir.
Karaciğer tüberküloz belirtileri
Karaciğer tüberkülozunun belirtileri içerisinde şunlar yer almaktadır.
- Hepatomegali
- Ateş
- Solunum belirtileri
- Karın ağrısı
- Kilo kaybı
- Asit
- Sarılık
- Safra kesesi tutulumu söz konusu olduğunda ciddi yaygın abdominal ağrı
Deri tüberkülozu
Tüberkülozun nadir görülen belirtilerinden birisi olan deri veremi M tuberculosis, M bovis veya Bacillus Calmete- Guerin atlı bakteriler sebebiyle oluşmaktadır. Deri tüberkülozmanı neden olan bakterileri bulaşan kişilerin %5'i ile %10’nunda hastalık aktif olmaktadır.
Deri tüberküloz belirtileri
Deri tüberkülozu birçok alt çeşidi ayrıldığı için belirtilen değişiklik göstermektedir. Karakteristik olarak deri veriminde cilt üzerinde lezyonlar görülür.
Tüberküloz (verem) aşamaları
Tüberküloz enfeksiyonu 3 aşamadan birinde olabilmektedir.
Birincil tüberküloz enfeksiyonu
Tüberküloz enfeksiyonunun ilk aşamasında birincil enfeksiyon denmektedir. Bu aşamada bağışıklık sistemi hücreleri bakterileri bulur ve yakalar. Bağışıklık sistemi mikropları tamamen yok edebilir. Bazı durumlarda canlı bakteri kalabilir ve çoğalmaya devam edebilir. İnsanların önemli bir kısmında birincil enfeksiyon sırasında herhangi bir belirti görülmez. Ancak bazı kişilerde grip benzeri belirtiler görülebilmektedir. Bu belirtiler içerisinde şunlar yer alır.
- Düşük ateş
- Yorgunluk
- Öksürük
Gizli tüberküloz enfeksiyonu
Birincil tüberküloz enfeksiyonu genellikle latent tüberküloz enfeksiyonu adı verilen aşama takip etmektedir. Bu aşamada bağışıklık sistemi hücreleri doku etrafında tüberküloz mikroplarıyla bir duvar örer. Bağışıklık sistemi mikropları kontrol altına tutarsa bakteriler daha fazla zarar vermez. Ancak mikroplar hayatta kalmaya devam eder. Gizli tüberküloz aşaması sırasında herhangi bir belirti görülmez.
Aktif tüberküloz enfeksiyonu
Aktif tüberküloz enfeksiyonu bağışıklık sisteminin bakterileri kontrol edemediği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Bu aşamada bakteriler akciğerlerde veya vücudun diğer kısımlarında hastalığa neden olur.
Aktif tüberküloz aşaması hastalığın birincil enfeksiyonundan hemen sonra da ortaya çıkabilmektedir. Ancak bu genellikle aylar veya yıllar süren gizli tüberküloz enfeksiyonundan sonra görülmektedir. Akciğerlerde ortaya çıkan aktif tüberküloz hastalığının belirtileri genellikle yavaş yavaş başlar ve birkaç hafta içerisinde kötüleşir.
Aktif tüberküloz hastalığının belirtileri karakteristik tüberküloz hastalığı belirtileri olmaktadır. Aktif tüberküloz aşamasının akciğerler dışından başka bir organı etkilemesi durumunda enfekte olan organa bağlı olarak belirtiler değişiklik göstermektedir. Bu belirtiler içerisinde aktif tüberküloz belirtilerine ek olarak şunlar yer almaktadır.
- Enfeksiyon bölgesine yakın ağrı
- Ses kutusundaki aktif tüberküloz hastalığı akciğerler dışında olmasına rağmen akciğer tüberkülozuna benzer belirtiler gösterir
Tüberkülozdan (verem) korunma yolları
Tüberkülozdan korunabilmek için öncelikle hastalığı nasıl yayıldığını bilinmesi gerekmektedir. Tüberküloza neden olan bakteriler hasta kişinin öksürmesi, hapşırması, konuşması, şarkı söylemesi ve hatta gülmesi yoluyla havaya salınır. Hava yoluyla bulaşan bir hastalık olduğu için sadece aktif akciğer enfeksiyonu olan hastaları hastalığı bulaşabilmektedir.
Bağışıklık sistemi tüberküloza neden olan bakteriler ile savaşabilmekte ve büyümelerini durdurabilmektedir. Bu sebeple de toplumun büyük bir kısmında inaktif tüberküloz enfeksiyonu bulunmaktadır. Bakteriler inaktif olmasına rağmen vücutta halen canlı halde bulunurlar. Bu sebeple de bağışıklık sisteminin zayıfladığı noktalarda tüberküloz aktif hale gelerek hastalığa neden olabilir.
Tüberküloz hastalığına yakalanmamak için aşağıda yer alan enfeksiyon önleme kurallarına uyulması önemlidir.
- Ellerim sık sık ve iyi bir şekilde yıkanması
- Dirseğin içine doğru öksürmek veya öksürürken ağzı kapatmak
- Diğer insanlarla yakın temastan kaçınmak
- Tüm ilaçların doğru bir şekilde alınması
- Sağlık uzmanı tarafından onaylanana kadar işe ya da okula dönülmemesi.
Hastaneden tüberkülozun yayılmaması için en önemli uygulama uygun havalandırmanın sağlanması ve doğru kişisel koruyucu ekipmanın kullanılmasıdır.
Tüberküloz (verem) olan hastalar nelere dikkat etmeli?
Tüberküloz hastaların hastalığın yayılmasını önlemek için gerekli hijyen önlemlerini almaları gerekmektedir. Bunun yanında hastaların beslenmelerine de dikkat etmeleri son derece önemlidir. Çünkü hastalık iştahsızlığa ve kilo kaybına neden olabilmektedir. Hastalarım doğru bir şekilde beslenmesi tedaviden olumlu sonuçlar alınmasına yardımcı olmaktadır.
Tüberküloz hastaları için diyet oluşturulurken 3 ana noktaya dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu noktalarda ilk gerekli enerjinin alımının sağlanmasıdır. Bunun yanında karbonhidrat, protein, yağ, vitamin ve mineraller açısından dengeli bir beslenmenin oluşturulması gerekmektedir. Bunun yanında tedavinin neden olduğu mide bulantısı ve kusma sebebiyle seçilen besinlerin hızlı bir şekilde emilmesi gerekmektedir.
Tüberküloz hastalarının beslenmelerinde özellikle yer vermeleri gereken besinler içerisinde şunlar yer almaktadır.
- Çinko, tüberküloz ilaçlarının yan etkileri sebebiyle görülen kusma gibi yan etkiler sebebiyle vücutta ciddi oranda düşmektedir. Kusma bağışıklık sisteminin bozulmasına neden olur. Çinko alımının desteklenmesi için ise bezelye, yumurta sarısı ve deniz ürünleri gibi çinko açısından zengin olan besinleri tercih edilmesi gerekmektedir.
- Özellikle akciğer tüberkülozu olan hastalarda sıklıkla demir eksikliğinden rastlanılmaktadır. Bunun için demir alımının arttırılmasına özen gösterilmesi gerekmektedir. Demir açısından zengin olan besinlerin içerisinde mantar, yumurta sarısı ve sığır eti bulunmaktadır.
- Bunların yanında hastaların A, C, E K ve B grubu vitaminlerin de almaları gerekmektedir. Bunun için tavuk, dana eti, deniz balığı, fasulye ve patates benzeri besinlerin bol miktarda tüketilmesi gerekmektedir.
Tüberküloz hastaları beslenmelerinden çıkarmaları gerekenler içerisinde ise şunlar yer almaktadır.
- Hardal, zencefil ve pul biber gibi baharatlar öksürüğün daha da kötüleşmesine neden olmaktadır.
- Alkol, uyarıcılar, kafein ve çay içilmesi hastalarda uzun süreli ateşe, sinir bozukluklarına ve gece terlemelerine neden olmaktadır.
- Sigara kullanılmamalı ve sigara içilen ortamda bulunmamaları gerekmektedir.
Tüberkülozun (verem) risk faktörleri nelerdir?
Tüberküloz aşağıdaki gibi komplikasyonları neden olabilmektedir.
- Eklem hasarı
- Akciğer hasarı
- Kemiklerin, omuriliğin, beynin veya lenf bezlerinin enfeksiyonu veya hasarı
- Karaciğer ve böbrek sorunları
- Kalbin etrafındaki dokuların iltihabı
Hangi durumlarda tüberküloz testi yaptırılması gerekir?
Aşağıda yer alan koşulların oluşması halinde tüberküloz testi yaptırılması gerekebilmektedir.
- Hapishane, bakım evleri, vasıflı bakım tesisleri, barınaklar ve diğer sağlık tesisleri gibi riskin yüksek olduğu grup ortamlarında ikamet etmek ya da çalışmak
- Mikrobakteriyoloji laboratuvarında çalışmak
- Tüberküloz hastası olduğu bilinen veya şüphelenilen biriyle temas halinde olmak
- Bağışıklık sisteminin zayıf olması
- Latin Amerika, Karayipler, Afrika, Asya, Doğu Avrupa ve Rusya gibi tüberküloz hastalığının yaygın olduğu bölgeye seyahat etmek
- Eğlence amaçlı uyuşturucu kullanmak
- Bebekler ve çocuklar gibi olgunlaşmamış veya bozulmuş bağışıklık sisteminin bulunması
- Böbrek, hastalığı diyabet veya diğer kronik hastalıkları olan kişiler
- Organ nakli yapılan kişiler
- Kanser için kemoterapi veya bağışıklık sistemi bozuklukları için diğer tedavi türleri ile tedavi edilen kişiler
