Demans

Demans nedir?

Demans terimi spesifik bir hastalığı tanımlamak için kullanılan bir terim değildir. Bunun yerine düşünme, hatırlama ve günlük aktivitelerin yapılmasını engelleyen ve karar verme yeteneğinin bozulmasına sebep olan zihinsel durumların tamamı için kullanılan bir terim olmaktadır. Genellikle yaşlı kişilerin etkilenmesine neden olan demans yaşlanmanın normal bir parçası olarak kabul edilmemektedir.

Demans hastalıklarının içerisinde en yaygın görüleni Alzheimer hastalığı olmaktadır. Anormal beyin aktiviteleri sebebiyle oluşan demans hastaları sadece zihinsel olarak değil aynı zamanda duygusal olarak da etkiler ve bu durum da hastaların sosyal ilişkilerinin etkilenmesine neden olur.

Demans hastaları içerisinde %60 ve %80 aralığında değişen oranlarda Alzheimer vakaları görülmektedir. İkinci sırada ise beyindeki mikro kanamalar sebebiyle oluşan vasküler bunama gelmektedir. Bunun yanında aynı anda birden fazla demans türü görülen hastalarda bulunmaktadır. Bu duruma ise karışık demans adı verilir.

Demans her zaman geri dönüşü olmayan bir hastalık değildir. Vitamin eksiklikleri ya da tiroid sorunları sebebiyle de demansa benzer belirtilerin yaşanması mümkün olmaktadır. Bu durumlarda sorunun tedavi edilmesi ile hastalar eski zihinsel sağlıkları kavuşabilirler.

İlerleyici (progresif) demanslar (demans türleri)

Demans hastalığı kendi içerisinde çeşitlenmektedir. Bunların içerisinde aşağıda belirtilen çeşitleri yer almaktadır.

Alzheimer hastalığı

Alzheimer hastalığı vakalarının önemli bir kısmının nedeni bilinmemektedir. Nedeni anlaşılan vakalarda ise gen mutasyonu aktarımı söz konusu olmaktadır. Şimdiye kadar ebeveynlerde bulunan 3 genin mutasyonunun hastalığa neden olduğu belirlenmiştir. Bunun yanında bazı genlerin de Alzheimer hastalığı üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir. Alzheimer hastalığı riskini en çok arttıran gen ise Apo lipoprotein geni olmaktadır. E4 olarak adlandırılan bu genin aynı zamanda APOE olarak da adlandırılmaktadır.

Alzheimer hastalığının oluşması ise beyinde beta amiloid plak adı verilen protein öbeklerinin oluşması ve tay proteinlerinden oluşan lifli yapıların beyinde bulunana sağlıklı nöronlara zarar vermesidir.

Vasküler demans

Demans hastalarında görülen en yaygın ikinci tür olan vasküler demans temel olarak beyne kan dağlayan damarların herhangi bir sebepten dolayı zarar görmesiyle ortaya çıkmaktadır. Vasküler demans hastalarında yaygın olarak görülen belirtiler içerisinde ise odaklanma ve organizasyonda çeşitli sorunlar yaşama, yavaş düşünme ve problem çözme de zorluklar yaşamdır. Hastalarda görülen bu belirtiler hafıza kaybından daha belirgin bir şekilde gözlemlediği için belirleyici semptomlar arasında yer almaktadır.

Lewy cisimciği demansı

Beyinde balon şeklinde yer alan protein kitlelerine Lewy cisimciği adı verilmektedir. Anormal olarak görülen bu protein birikintileri in neden olduğu belirtiler içerisinde ise rüya görme sırasında hareket etmek, görsel halüsinasyonlar, dikkat ve odaklanma sorunları bulunmaktadır.

Frontotemporal demans

Bu demans türü ön ve temporal lopta yer alan sinir hücrelerinin dejenere olması nedeniyle oluşmaktadır. Bu sebeple de hastaların kişiliklerini, dil yeteneklerini ve davranışlarını etkiler. Etkilenen alanlar dolayısıyla da hastalarda görülen belirtiler içerisinde hareket, dil, yargılama ve düşünme bozulmaları ile kişilik değişiklikleri olmaktadır.

Karışık demans

Karışık demans 80 yaşın üzerindeki bireylerin beyinlerinde yapılan otopsi sonucunda görülmektedir. Karışık demans olan beyinlerde lewy cisimciği, alzheimer ve vasküler demans gibi demans türleri bir arada görülmektedir.

Demans nedenleri

Demans temel olarak beyindeki hücrelerin zarar görmesi sebebiyle oluşmaktadır. Beyin hücrelerinde oluşan bu hasar sinir hücrelerinin birbirleri ile iletişim kurmasını engeller. Bu iletişim eksikliği de düşünme, duygu ve davranışları etkiler.

Beyin yapısından farklı fonksiyonları yerine getirmek üzere ayrılmış farklı bölgeler bulunmaktadır. Belirli bir bölgede hücre hasarının olması o bölgedeki fonksiyonların yerine getirilmesini engeller. Demans türlerinin bulunması da beyinde farklı alanlarda hasrın meydana gelmesinden dolayı olmaktadır. Örnek olarak Alzheimer hastalığı beyindeki fazla protein sebebiyle hücrelerin birbiri ile iletişim kurmasını engellemektedir. Beyindeki hipokampüs adı verilen bölge ise bu durumdan etkilenen ilk bölge olmaktadır. Bu bölge hafıza ve öğrenme merkezi olmaktadır. Bu sebeple de Alzheimer hastalığının ilk belirtilerinde unutkanlık görülür.

Beyinde görülen bu hasarların önemli bir kısmı kalıcı olmaktadır ve zaman içerisinde kötüleşme eğilimindedir. Ancak bazı durumlarda beyinde görülen bu hasarın tedavi edilmesi ile hastalar eski zihin sağlıklarına kavuşabilirler. Bu durumlar içerisinde şunlar yer almaktadır:

• Vitamin eksiklikleri
• İlaç yan etkileri
• Tiroid problemleri
• Depresyon
• Aşırı alkol kullanımı

Demans belirtileri

Demansın belirtileri evrelerine göre değişiklik göstermektedir. Ancak en bilinen belirtisi özellikle yeni edinilen bilgilerin unutulmasıdır. Bunun yanında demans hastalarında görülen belirtiler içerisinde şunlar da yer almaktadır. Bir kişide demanstan bahsedilebilmesi için ise bu belirtilerden en az birine sahip olması gerekir:

• Bellek bozulması
• İletişim kurmada ve dilde bozulmalar
• Odaklanma güçlüğü
• Dikkat yetersizliği
• Muhakeme ve yargı güçlerinden bozulmalar
• Görsel algıda bozulmalar

Demans riskini arttıran faktörler

Demans yaşla birlikte görülen bir durum olmamaktadır. Bu sebeple de yaşamın doğal bir parçası olarak kabul edilmez. Bazı faktörler kişilerde demans görülme ihtimalini arttırmaktadır. Bu belirtiler içerisinde ise şunlar yer alır:

• Demans için bilinen en büyük risk faktörü yaştır. Çünkü demans 65 yaşın üzerindeki kişilerde daha sık görülmektedir.
• Demans için bir diğer risk faktörü genetik yatkınlıktır. Kişilerin ebeveynlerinde ya da kardeşlerinde demans görülmesi riski arttırır.
• Irklar da demans risk faktörleri üzerinde etkili olmaktadır. Afro- amerikaların beyaz ırka oranla daha fazla demans olduğu bilinmektedir. Bunun yanında hispaniklerde beyaz ırka oranla 1,5 kat daha fazla demans vakası görülür.
• Kalp sağlığının kötü olması demansın bir diğer risk faktörünü oluşturmaktadır. Kötü kalp sağlığı ve tedavi edilmeyen kalp- damar hastalıkları beynin yeterince kanlanmasını engellediği için beyin dokularının beslenmesini engellemektedir. Bunların içeresinde özellikle yüksek tansiyon ve kolesterol ile sigara kullanımına dikkat edilmesi gerekir.
• Son olarak travmalar sebebiyle görülen beyin hasarlarında da demans riski yüksek olmaktadır. Özellikle şiddetli bir şekilde gerçekleşen travmalar ya da sürekli olarak tekrarlayan travmalar söz konusu ise demans riski oldukça artmaktadır.

Demans'ın tanı yöntemleri

Demansın tanı almasında kullanılabilecek herhangi bir tanı yöntemi bulunmamaktadır. Bu sebeple de doktorların detaylı bir fiziki muayene ve fizyolojik belirtilerin görülebilmesi için birçok test yapması gerekir.

Doktorların özellikle üzerinde durdukları konular içerisinde; tıbbi geçmiş, fiziki muayene, laboratuvar testleri, hastaların düşünme işlevlerinin değerlendirilmesi, karakterindeki değişiklikler ve günlük aktivitelerini yerine getirmedeki değişiklikler bulunmaktadır. Doktorlar bu noktalarda elde ettikleri veriler ile demansı yüksek bir kesinlik olasılığı ile teşhis edebilirler.

Ancak demansın çeşidinin teşhis edilmesi çok daha zorlu olmaktadır. Çünkü demansın birçok çeşidinde beyinde etkilenen bölgeler benzerlik göstermektedir. Bu sebeple de bazı vakalarda demansın çeşidinin belirlenebilmesi için psikiyatrist, nörolog ve psikologların birlikte çalışması gerekir.

Demansın teşhis edilmesinde kullanılan prosedürler

Demansın teşhis edilmesi için hastaların ayrıntılı bir şekilde muayene edilmesi gerekmektedir. Bunun için dünya çapında ayrıntılı prosedürler kullanılmaktadır. Bu prosedürler içerisinde şunlar yer almaktadır:

• Bilişsel ve nörolojik testler hastaların fiziki işleyişinin düşünme fonksiyonlarının değerlendirilmesi için uygulanmaktadır. Bu testler içerisinde hastaların duygusal tepkileri, hafıza, dil becerileri, problem çözme, matematik becerileri ve denge gibi yetenekleri değerlendirilmektedir.
• Beyin taramaları ile demansa neden olabilecek tümörler ya da felç gibi fiziksel sebepler tespit edilebilmektedir. Bu testler içerisinde en yaygın kullanılanları ise bilgisayarlı tomografi, MRI ve PET taramaları olmaktadır.
• Psikiyatrik değerlendirmede ise hastalardaki karakter ve ruh hali değişiklikleri değerlendirilmektedir. Çünkü demansa neden olabilecek depresyon gibi hastalıkların yanı sıra karakter değişikliklerine neden olabilecek kişilik bozukluklarının da belirlenmesi gerekmektedir.
• Demans hastalarında genetik yatkınlık da söz konusu olmaktadır. Bunun belirlenebilmesi için de genetik testler uygulanır. Bu testlerde hastalarda herhangi bir genetik değişikliğin olup olmadığı araştırılmaktadır. Ancak çıkan sonuçlar demansın kesin tanısında kullanılmaz.
• Alzheimer ya da diğer demans türlerinin teşhis edilebilmesi için beyin omurilik sıvısı testleri de uygulanmaktadır. Bu sıvıda protein artışının olup olmadığı incelenir.
• Son olarak hastalara kan testleri de uygulanmaktadır. Ancak bu testler demansı teşhis edebilmek için yeterli kanıt sağlamaz.

Demans evreleri

Demans beyindeki fonksiyonları etkileyen bir hastalık olduğu için belirtilerini beyne verdiği zararın büyümesiyle fark edilebilen bir hastalıktır. Bu sebeple de hastalık belirtiler görülmeye başlamadan çok önce başlamaktadır, bunun yanında demans şiddetini sürekli olarak arttıran bir hastalık olmaktadır. Bu sebeple de temel olarak 7 evreye ayrılmıştır.

1. Evre

Bu evrede hastalarda herhangi bir bilişsel bozukluk görülmez. Bu sebeple de ilk evre de hastalarda herhangi bir zihinsel işlev bozukluğu söz konusu değildir. Bu sebeple de davranışsal değişimler, hafıza kaybı ya da diğer değişimler demans başlangıcı ile ilişkili olmamaktadır.

2. Evre

Çok hafif bilişsel bozuklukların görüldüğü evrede anahtarların yerini unutmak gibi basit unutkanlıklar görülmektedir. 65 yaşın üzerindeki bireylerin en az yarısında yaş kaynaklı olarak unutkanlık ataklarının görülmesi sebebiyle hastalardaki bu hafif semptomların fark edilmesi zor olmaktadır. Bu sebeple de ölçeğin bir parçası olmasına rağmen demans evresi olarak değerlendirilmeyebilir.

3. Evre

Hafif bilişsel bozuklukların görüldüğü bu evrede kişinin yakınları ya da tıbbi bakım veren kişiler semptomları far etmeye başlar. Görülen bu semptomlar zaman içerisinde düzenli olmaya başlar. Yaşanılan bu hafif bilişsel bozukluklar ilerleyen dönemlerde belirtilerin şiddetleneceğinin habercisi olmaktadır. Bu sebeple de hastaların yaşadıkları stresin hafifletilmesi için bu evrede görülen belirtilerin fark edilebilmesi son derece önemli olmaktadır. Görülen hafif bilişsel bozuklukların bu evrede günlük hayatları üzerinde önemli bir etkisi olmasa da görülen ortak belirtiler içerisinde şunlar yer almaktadır:

• Araba kullanmada yaşanılan zorluk
• Kompleks işleri tamamlamada yaşanılan zorluk
• Problem çözme yeteneğinin zayıflaması
• Organizasyon ve konsantrasyonda bozulmalar
• Sözel tekrarlar
• Hafıza kaybı
• Unutkanlık
• İş performansının bozulması

4. Evre

Orta derece bilişsel bozuklukların görüldüğü bu evrede hastalar görülen belirtilere sahip olurlar. Alzheimer hastalığının da erken dönem bilişsel bozukluklarını içeren bu dönemde 3. evre semptomlarının kötüleşmesinin yanı sıra hastalarda ek belirtiler görülmeye başlamaktadır. Bu belirtilerin içerisinde ise şunlar yer almaktadır:

• Belirtileri reddetme
• Rutin işlerde yaşanılan zorluklar
• Zihinsel kesinlikte azalma
• Yanıt vermeme
• Karamsarlık
• Huysuzluk
• Sosyal olarak geri çekilme

5. Evre

Orta derece bilişsel bozuklukların görüldüğü bu evre aynı zamanda birçok hekimin orta dereceli demansın başladığını belirttiği evre olmaktadır. Çünkü 5. evrede hastalar giyinme ya da duş alma gibi günlük işlerini tek başına yapmada zorlanmaya başlar. Bu sebeple de yardıma ihtiyaç duyarlar. Bunun yanında hastalarda görülen diğer belirtilerin içerisinde şunlar yer almaktadır.

• Problem çözmede ve zihinsel kesinlikte ciddi azalma
• Karıştırma
• Unutkanlık
• Hem kişisel hem de güncel olaylarda belirgin bir şekilde hafıza kaybı

6. Evre

Şiddetli bilişsel bozuklukların görüldüğü bu evrede hastalar kişisel bakımlarını yerine getirmek ve günlük rutinlerini gerçekleştirmek için yardımcıya ihtiyaç duyarlar. Bu sebeple de en karakteristik belirtisi olmaktadır. Bunun dışında hastalarda görülebilecek belirtiler içerisinde şunlar da yer alır.

• Uyumada zorluk yaşamak
• İdrar tutamamak
• Paranoya
• Hayal görme
• Anksiyete
• Belirgin hafıza kaybı
• Çevresindekileri tanımama

7. Evre

Çok şiddetli bilişsel bozuklukların görüldüğü bu evrede hastalar kendilerine bakamaz. Bunun yanında yürüme konuşma ve gülümseme gibi yeteneklerini kaybedebilirler. Ayrıca motor ve iletişim bozuklukları yaşamaya başlarlar.

Demans tedavi yöntemleri

Demansın birçok türü tedavi edilemez ve ilerleyicidir. Ancak bazı tedavi yöntemleri ile belirtiler yönetilebilir.

İlaç tedavisi

Demansın neden olduğu şikayetlerin geçici olarak iyileştirilmesi için kullanılan ilaç grupları şunlar olmaktadır.

Kolinesteraz inhibitörleri

Hastaların hafıza ve muhakeme yeteneklerinde görülen belirtilerin iyileştirilmesi amacıyla kullanılan bu ilaç gurubu kimyasal habercilerin seviyelerini arttırmaktadır. Bu ilaç grubunun etkin maddeleri içerisinde donepezil, rivastigmin ve galatamin bulunmaktadır.

Genellikle Alzheimer hastalığının tedavisinde kullanılsalar da Lewy cisimcikli demans, Parkinson ve vasküler demans hastalarına da reçete edilebilir. Bu ilaç grubunun yan etkileri içerisinde kusma, mide bulantısı ve ishal bulunmaktadır. Bunların yanında uyku problemleri, bayılma ve kalp hızının yavaşlaması da görülebilir.

Mematin

Öğrenme ve hafıza gibi beyin fonksiyonlarında görevli olan kimyasal habercilerden bir diğeri olan glutamat seviyelerinin arttırılması için kullanılan ilaç grubudur. Bazı hastalara kolibnesteraz inhibitörleri ile birlikte reçete edilebilir. Mematinin en yaygın görülen yan etkisi ise baş dönemsi olmaktadır.

Diğer ilaç grupları

Hastalarda görülen diğer semptomların azaltılması için farklı ilaç grupları da reçete edilebilmektedir. Bunların içerisinde halüsinasyonlar, uyku problemleri, ajitasyon ve parkinsonizm gibi semptomlar yer almaktadır.

Terapiler

Bazı demans semptomlarının yönetilmesi için terapilerden de yardım alınmaktadır. Özellikle demans başlangıcı olan kişilerde uygulanması tavsiye edilir.

İş terapisi

Demans hastalarının günlük hayatlarının daha konforlu olması ve çeşitli risklerin azaltılması için evlerinin daha güvenli hale getirilmesini sağlayan bu terapiler aynı zamanda hastalıkla başa çıkma yöntemlerinin öğretilmesini de sağlar. Demans hastalarının sıklıkla karşı karşıya kaldıkları düşme gibi problemlerin önlenmesini sağlayan bu terapiler aynı zamanda hastalığın ilerleyen dönemleri için hastaların hazırlıklı olmasına da yardımcı olmaktadır.

Ortam değişiklikleri

Ortamın düzenli ve sessiz olması demans hastalarının konsantrasyonlarının sağlanması için son derece önemlidir. Bunun yanında hastaların hayatını tehdit edecek bıçak gibi eşyaların da saklanması gerekebilir. Bunun yanında kullanılan izleme sistemleri ile hastaların güvenlik seviyeleri arttırılır.

Daha basit görevlendirmeler

Demans hastalarının gün içerisinde yapmaları gereken aktiviteleri daha küçük ve basit adımlara bölmesi daha başarılı olmalarını sağlamaktadır. Bunun yanında belirli rutinlerin oluşturulması hastalardaki kafa karışıklığının ortadan kaldırılmasını sağlar.

Yaşam tarzı değişiklikleri

Demansın sebep olduğu semptomlar zaman içerisinde kötüleşmektedir. Bu sebeple de hastalara bakım veren kişilerin aşağıdaki önerilere uyması bakımı kolaylaştırır.

İletişimin geliştirilmesi

Hastalar ile sürekli olarak göz teması kurularak konuşulmalıdır. Basit cümlelerle konuşmak ve yanıt için acele etmemek daha rahat iletişim kurulmasını sağlar. Bunun yanında komplike talimatlar ya da fikirler yerine her seferinde sadece bir talimat kullanın ve nesneleri işaret etmek gibi jestlerden sıklıkla yararlanın.

Egzersiz yapmalarını sağlayın

Demans hastalarının düzenli olarak egzersiz yapmaları hem fiziksel hem de ruhsal sağlıklarının desteklenmesi açısından son derece önemlidir. Düzenli olarak egzersiz yapan hastaların denge, güç ve kardiyovasküler sağlıkları güçlenir. Bunun yanında demans hastaları zerinde yapılan araştırmalar egzersizin düzenli ve sağlıklı beslenme ile birleştirildiğinde beynin demansın yıkıcı etkilerinden korunduğuna dair kanıtlar bulunmuştur. Egzersiz aynı zamanda demans hastalarının huzursuzluğunun giderilmesine de yardımcı olmaktadır.

Hobi edinmek

Demans hastalarında hastalığın kontrol edilmesinde hobilerin önemi de büyük olmaktadır. Dans etmek, resim yapmak ya da yemek yapmak gibi aktiviteler hastaların sevdikleri kişiler ile iletişim kurmasına yardım edeceği gibi hastaların odaklanmalarına da yardımcı olacaktır.

Gece rutininin oluşturulması

Demansın belirtileri gece daha kötü olmaktadır. Bu sebeple de gürültüden uzak sakin bir gece rutininin oluşturulması hastaların daha rahat uykuya dalmalarını sağlayacağı için yaşadıkları uyku problemlerinin de üstesinden gelmesine yardımcı olacaktır. Bunun yanında gece evin içerisinde birkaç ışığı açık bırakmak da hastalara yardımcı olacaktır.

Gece uykularının daha iyi olabilmesi için hastaların kafein tüketimini sınırlandırması ve gündüz şekerlemelerinin engellenmesi gerekir. Bunun yanında egzersiz yapmak da hastaların daha rahat bir gece geçirmelerine yardımcı olacaktır.

Takvim oluşturmak

Hastaların sevdikleri kişilerin özel günlerinin ve ilaç saatlerinin işaretlendiği bir takvim oluşturmak hem hastaların sosyal olaylardan kopmamasını hem de ilaçlarını düzenli olarak kullanmasını sağlayacak en etkili yöntemlerden birisidir.

Gelecek için plan yapmak

Demans hastalarının sosyal etkinliklere katılabildiği dönemlerde planların yapılması son derece önemlidir. Bunun yanında destek ve hukuk danışmanlıklarının da alınması hastalığın ilerleyen dönemlerinin planlanabilmesi açısından sn derece önemlidir.

Alternatif tıp

Alternatif tıp ve beslenme düzenleri üzerine yapılan araştırmalardan demans hastalığının tedavisine dair yeterli kanıtlar elde edilememiştir. Alzheimer hastalığı için sıklıkla önerilen E vitamini takviyeleri ile ilgili çalışmaların sonuçları ise karışıktır. Bu sebeple de alternatif tıptan ya da takviyelerden yararlanmadan önce doktorunuz ile görüşmeniz önemlidir.

Diğer terapiler

Demans hastalarının gevşemelerine ve ajitasyonun azaltılmasına yardımcı olabilecek destekler içerisinde şunlar yer almaktadır:

• Sakinleştirici müziklerin dinlendiği müzik terapisi
• Hafif egzersizler yapmak
• Aile üyeleri ile çekilmiş videoları izlemek.
• Evcil hayvan terapisi
• Aromaterapi
• Masaj terapisi
• Sanat terapisi

Demans hastalarının bakımı

Demans hastalarına bakım sağlamak hem fiziksel hem de psikolojik olarak son derece yorucu bir şeydir. Bu sebeple de bakım veren kişiler kendileri suçlu, hüsrana uğramış ya da kızgın hissedebilirler. Bu duygulardan dolayı da demans hastaların bakım veren kişiler arasında sosyal izolasyon ve üzüntü yaygın görülür. Bu sebeple de bakım veren kişilerin aşağıda verilen ipuçlarından yardım almaları kendilerini daha iyi hissetmelerine ve daha iyi bakım vermelerine yardımcı olacaktır:

• Hastalık hakkında detaylı bilgi alınması ve gerekli olması halinde bakıcı eğitim programlarına katılınması
• Yetişkin bakımı ya da geçici bakım gibi destekleyici hizmetlerden yararlanarak bakım veren kişilerin kendilerine zaman ayırması
• Arkadaşlardan ya da aile bireylerinden bakım için yardım istemek
• Ruhsal ve fiziksel sağlığa özen göstermek
• Daha iyi ve pratik yollardan bakım sağlamak için sağlık ve sosyal hizmet uzmanlarından yardım almak
• Destek grubuna katılmak